ЭРХ МЭДЭЛ ХУВААРИЛАХ ОНОЛ (SEPARATION DES POUVOIRS)

1.      Эрх мэдэл хуваарилалтын тухай ойлголт, онолын үзэл баримтлал

2.      Эрх мэдэл хуваарилалт дэлхийн орнуудад тогтсон нийтлэг жишиг

3.      Эрх мэдэл хуваарилалт Монгол улсад

Төрийн удирдлагын онолын үндсэн ойлголтуудын нэг нь төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын зарчим юм. Төрийн эрх мэдэл хуваарилахын ач холбогдол, үр нөлөө юунд оршино вэ?

Хүн төрөлхтний түүхэнд төрт ёс бүрэлдэн бий болоод нэгэнтээ 6000 жил өнгөржээ. Энэ хугацаанд тухайн институци үр дүнтэй ажиллах асуудал нэг ч эрдэмтэн, судлаачийн анхаарлын гадна үлдэж байсангүй. Өөрөөр хэлбэл, эрх мэдэл хуваарилах зарчим нь төрийн үйл ажиллагааны үр дүнтэй шууд холбогддог гэсэн үг юм. Төрийн удирдлагад эрх мэдэл хуваарилах зарчим дараах үндсэн шалтгааны улмаас чухалчлагдах болсон. Эдгээрт:

1.      Төрийн удирдлагын үр ашиг, бүтээмжийг дээшлүүлэх:

2.      Төрийн удирдлага, зохион байгуулалтын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх:

3.      Хүний эрх, эрх чөлөө, эрхэм чанарыг хувь хүн болон хуулийн этгээдийн дур зоргоос хамгаалах:

4.      Улс төрийн дарангуйлал тогтож, хууль бус үйлдэл, шударга бус байдал, эрх тэгш бус харьцаа нийгэмд өргөжихөөс сэргийлэх.

Тэгвэл төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим гэж юуг хэлэх вэ, Онол болон зарчмын ялгаа юунд орших вэ? Төрийн бүрэн эрх, чиг үүргийг нэг хүн юм уу байгууллагад бүрэн төвлөрүүлэхгүйгээр харилцан тэнцвэртэй, нэг нэгнээсээ хараат бус, тэгсэн атлаа харилцан нэгнээ хянах адил тэнцүү субьектуудад хуваарилах, ингэснээр үр дүнтэй, хүртээмжтэй, хариуцлагатай, ил тод, нээлттэй төрийн удирдлагын зохион байгуулалтын хэлбэрийг төлөвшүүлэх түгээмэл зүй тогтлыг төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, төрийн засаглал хэрхэн зохист шинжийг олох, төрийн бүрэн эрх, чиг үүргийг ямар арга замаар хариуцлагатай, нээлттэй, харилцан хяналттай болгох вэ гэдгээр дэлхийн улс орнуудад баримталж буй түгээмэл хэм хэмжээ, зүй тогтол нь төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим болж байна. Тэгвэл төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг хэрхэн сайжруулах, төгөлдөршүүлэх асуудал нь цэвэр онол юм. Дарангуйллаас ангид байхын зэрэгцээ үйл ажиллагааны өгөөж, хүртээмжийг сайжруулах хамгийн үр дүнтэй арга нь төрийн эрх мэдлийг хуваарилахад оршино. Өрнө дахинд хууль болон ард түмний төлөөлөгчдийн дуу хоолойгоор, дорно дахинд төрийн зүтгэлтний ёс суртахуунаар эрх мэдэл хязгаарлах тухай ерөнхий үзэл санаа оршиж байлаа.

Хураангуйлан хэлэхэд эрдэмтэн, мэргэдийн анхаарал сэвшээж ирсэн үндсэн асуудлын нэг нь төрийн засаглалын үр өгөөжийг сайжруулж, улс төрийн дарангуйллаас хэрхэн ангид байлгах явдал байв. Ромын гүн ухаантан Марк Туллий Цицерон «нэг хэсэг хүмүүс юм уу нэг дарангуйлагчид нийгмийн эрх мэдлийг бүхэлд нь  даатгахгүйн тулд, төрийн байгууллагын бүх албан тушаалд хүчтэй, чадалтай нэгнийг оруулахгүйн тулд төрийн эрх мэдлийг нэгдмэл бус, хуваагдмал, харилцан тэнцвэртэй байлгах хэрэгтэй» (Цицерон 1996, 21-23) хэмээн бичсэн байдаг. Төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын механизмын чанад зорилго нь нэг хүний юм уу байгууллага, этгээдийн гарт эрх мэдэл хэт төвлөрөх үзэгдэл бий болохоос зайлсхийхэд оршино. Зайлсхийхын сайн тал нь хүний эрх, эрх чөлөө, эрхэм чанарыг нийгмийн бусармаг үйлдлээс хамгаалж, хадгалахад байдаг.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим хэрхэн бий болсон бэ?

Анхлан эртний Грекийн гүн ухаантан, Спарт хот улсын захирагч Ликург эрх мэдэл хуваарилалтыг нийгмийн практикт нэвтрүүлэх оролдлого хийжээ.  Юуны түрүүнд, тэрээр Спарт хот улсад эрх мэдлийн хувьд эн тэнцүү хоёр эзэн хааны засаг тогтоосон байна. Үүнээс гадна, хууль тогтоох, улсын чухал асуудлыг шийдвэрлэх бүрэн эрхийг Геруси буюу 30 хүн бүхий Өтгөсийн Зөвлөлд, албан тушаалтан томилох, төрийн үйл ажиллагааг тасралтгүй хангах эрхийг 30-аас дээш насны иргэдийг хамруулсан Ардын Хуралд тус тус хуваарилсан байна.Төрийн алба цалгардалгүй, үр дүнтэй явагдах байдалд адил тэнцүү эрх, үүрэг бүхий 5 эфороос бүрдэх байгууллага хяналт тогтооно. Ликургийн тогтоосон эрх мэдэл хуваарилалтын уг зарчим 800 орчим жил хадгалагдсан бөгөөд Спарт хот улсын хүчирхэгжилтийн үндэс болсон талаар гадны судлаачид дурдсан байдаг (Макиавелли 1910).

 Грекийн гүн ухаантан Аристотель төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын үйл явцад анхаарч зөвлөх, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн гурван хэсэгт ангилж болох талаар санаа дэвшүүлсэн байна. Хамгийн сайн төрийн байгуулал нь полити бөгөөд уг байгууллын олон онцлог шинжийн нэг нь эрх мэдэл хуваарилах зарчимд оршино гэдгийг онцолсон (Политика Аристотеля 1865, 281). Нийгмийн практикт Ромын эзэнт гүрний үед эрх мэдэл хуваарилах зарчим хэрэгжиж байсан. Тухайлбал, консул, сенат, комици буюу ардын хурал гэсэн гурван субьектад төрийн бүрэн эрх, чиг үүргийг хуваарилж байжээ. Нэг хүн юм уу нэг этгээдийн гарт төрийн засаглал бүхэлдээ шилжсэн тохиолдолд улсын эрх ашигт хохирол учирч, дарангуй засаг тогтдог гэдгийг судлаачид тогтоосон байдаг. Энэ жишиг эртний Ромд ч нэгэн адил байсныг дээрх баримт нутлан харуулж байна.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын зарчмыг шинэ агуулгаар хөгжүүлсэн өөр нэг эрдэмтэн бол Английн гүн ухаантан Жон Локк юм. Тэрээр 1690 онд бичсэн “Төрийн засаглалын тухай хоёр шастир” бүтээлдээ төрийн засаглал юуны түрүүнд, дур зорго, дарангуй хүсэл зоригоос ангид байх ёстойг онцолсон. Энэ хүрээнд эрх мэдэл хуваарилах зарчим хэрэгжих учиртайг сургасан байна. Харилцан нэг нэгнээ хянахын зэрэгцээ харьцангуй бие даасан шинжтэй байх нь эрх мэдэл хуваарилалтын суурь шинж юм. Тэрээр төрийн эрх мэдлийг чиг үүргээс нь хамааруулж, хууль тогтоох, холбооны, гүйцэтгэх эрх мэдэл хэмээн ангилсан байна. «Нийгэм болон түүний гишүүдийг хадгалж, хамгаалахын тулд төрийн хүчийг хэрхэн ашиглавал зохистойг заах эрх мэдлийг хууль тогтоох эрх мэдэл гэнэ» (Заиченко 1988) хэмээн Локк бичжээ. «Хүмүүс нийгэм хэмээх хамтлагт татагдаж, түүнд нэгдэн орохын чанадын зорилго нь өмч хөрөнгөө амар тайван байдлаар аюулгүй захиран зарцуулах эрмэлзэл бөгөөд үүнд хүрэх үр дүнтэй арга нь тухайн нийгэмд тогтоосон хууль цааз буюу эрх зүйн хэм хэмжээ юм. Бүхий л төр улсад түгээмэл байх хамгийн анхны, үндсэн эерэг хууль нь хууль тогтоох эрх мэдэл болно. Уг хууль тогтоох эрх мэдэл нь улс орны дээд хүч төдийгүй нийгэм хамтлагийн гарт байх ариун, хөдөлшгүй хүч юм. Хэрэв ард түмнээс сонгогдсон хууль тогтоох байгууллагын зөвшөөрөл үгүй бол, түүнийг дэмжигч эрх мэдэл, албан ёсны хууль дүрэмгүй бол ямар ч засаг байсан оршин тогтнох бололцоогүй билээ» (Тихомиров 1963) гэжээ. Локкийн дараагаар эрх мэдэл хуваарилах онолыг далайцтай хөгжүүлсэн эрдэмтэн бол Шарль Луи Секонди Монтескье болно. 1748 онд «Хуулиудын амин сүнс» зохиолдоо өөрийн үзэл санааг тодорхойлсон байна. Ялдарлан өгүүлэхэд түүний гаргасан санааны үр нөлөөгөөр эрх мэдэл хуваарилалтын зарчим дэлхийн олон улс оронд түгэн дэлгэрснийг дурдах байна. Тэгвэл Монтескье эрх мэдэл хуваарилах онолыг дараах санаагаар баяжуулж хөгжүүлсэн юм. Тухайлбал, өмнөх эрдэмтэн Локкийн үзэл санааг бодвол тэрээр эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг илүү нарийвчилсан түвшинд гаргасан байна. «Аливаа төрд гурван хэлбэрийн эрх мэдэл оршино. Үүнд: хууль тогтоох болон олон улсын эрх зүйн асуудал эрхлэх гүйцэтгэх эрх мэдэл, иргэний эрх зүйн асуудал эрхэлсэн гүйцэтгэл эрх мэдэл байна» (Монтескьe 1955, 289) гэжээ.  Цааш нь тэрээр эрх мэдлийн гурав дахь хэлбэрийг шүүх хэмээн оночилж болох талаар дурдсан байна. Ташрамд дурдахад Францын улс төрийн зүтгэлтэн Бэнжамен Констан төрийн засаглалыг вангийн эрх мэдэл, гүйцэтгэх эрх мэдэл, байнгын төлөөллийн эрх мэдэл, олон нийтийн санаа бодлыг төлөөлөх эрх мэдэл, шүүх эрх мэдэл, орон нутгийн эрх мэдэл гэсэн тодорхой хүрээнд хуваарилж болох горимын санал гаргасан байдаг.

Эрх мэдэл хуваарилах үзэл санаа, зарчим ганц Европт бий болсон гэж үзэж болохгүй. Хятадад хүртэл өөрийн онцлогтой хөгжих болсон. Үүний томоохон жишээ нь Хятадын улс төрийн бодлоготон Сун Ятсэны үзэл болно.

Сун Янтсэн төрийн засаглалын үр өгөөж, хүртээмж, нэр хүндийг сайжруулахын тулд хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх, хяналтын болон шалгалтын гэсэн таван эрх мэдлийн хүрээнд хуваарилах учиртайг сургасан байна. Хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх эрх мэдлийн хувьд өмнөх эрдэмтдийн үзэл санааг уламжилж хөгжүүлэхийн зэрэгцээ хяналтын болон шалгалтын эрх мэдэлд ихээхэн ач холбогдол өгч, судалсан байна. Түүний үзсэнээр дурдсан хоёр эрх мэдэл нь Хятадын төрт ёсны таван мянга гаруй жилийн хөгжлийн явцад байсаар иржээ. Дундад Иргэн Улс дэлхий дахины нийтлэг жишигийг дагахын сац өөрийн орны улс төрийн уламжлалыг дагаж хяналтын болон шалгалтын эрх мэдлийг төрийн удирдлага, зохион байгуулалтын хүрээнд төлөвшүүлэх учиртай. Шалгалтын эрх мэдэл их төлөв төрийн албаны тунгалаг, ил тод байдлыг баталгаажуулдаг байна. Харин хяналтын эрх мэдэл нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн нээлттэй, хариуцлагатай байдлыг хариуцна.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим, онол дэлхийн улс орнуудад хэрхэн хэрэгжсэн бэ?

Хэдийгээр өмнөх бичвэрт одоогоос олон мянган жилийн өмнө Грекийн Спарт хот улсад хэрэгжсэн гэж дурдсан боловч сонгодог утгаараа харьцангуй сүүл буюу XVIII зууны шувтарга үетэй холбогдоно. 1787 онд АНУ-ын анхны үндсэн хууль батлагдсан бөгөөд уг улс төр-эрх зүйн тунхаг бичигт төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим тусгагдсан байна. Ингэхдээ эл үндсэн хуулийг гардан боловсруулсан А. Хамилтон, Ж. Мэдисон, Ж. Жэй нар төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын сонгодог загварыг авч хэрэглэсэн байна. Эдгээр улс төрчид холбооны улс болон муж улсын гэх хоёр түвшинд дээрх асуудлыг авч үзжээ. Өөрөөр хэлбэл, Checks and balances буюу харилцан тэнцвэртэй, хяналттай байхыг чухалчилсан байна.

XIX зууны шувтарга, XX зууны эхэн гэхэд дэлхийн ихэнх улс оронд эрх мэдэл хуваарилах зарчим үндсэн хуулиар дамжин хөгжих болсон. Улс орнуудын туршлагаас  харахад засаглалын хэлбэрээс хамаарч төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт харилцан адилгүй хэрэгжиж байна. Гэхдээ ерөнхий бөгөөд суурь үндэс нь нийтлэг байгааг дурдах хэрэгтэй. Ихэнх оронд хууль тогтоох эрх мэдлийг нийт ард түмнээс юм уу түүний үлэмжхэн хэсгийн төлөөлөл болж сонгогдсон тодорхой тооны гишүүдээс бүрдэх парламент гэх институц хадгалж байна. Харин гүйцэтгэх эрх мэдлийг засгийн газар гэх институц төлөөлж байна. Гэхдээ энэ нь засаглалын хэлбэрээс хамаарч байгааг онцлох байна. Эзэн хаан, ерөнхийлөгч, эмир, шах гэх мэтийн завсарын субьектууд гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд тодорхой үүрэгтэй оролцож байна. Харин шүүх эрх мэдлийн хувьд эрх зүйн орчин харьцангуй тогтвортой болсон. Өөрөөр хэлбэл, шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлэх бөгөөд өөр институц уг эрхийг хэрэгжүүлэх юм уу хэрэгжүүлэхээр оролдох бололцоогүй юм. Гагцхүү түүний хараат бус, хариуцлагатай байдлыг хангах асуудал хурцаар тулгамдаж байна. Гэхдээ зарим нэг оронд, тухайлбал, ойрх түүхэнд социалист гэгдэж байсан орнуудад үзэл суртлаар сууриа хийсэн угтаа бол улс төрийн байгууллага шүүх эрх мэдлийг төлөөлөн хэрэгжүүлж байсныг дурдах байна (БНМАУ, ЗСБНХУ, БНАПАУ, БНАБАУ, БНАУАУ, БНАГАУ гэх мэт).

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим улс орон болгонд харилцан адилгүй байна. Тэдгээрийн заримаас дурдая. Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс (ХБНГУ) нь холбооны төрийн байгуулалтай. Засаглалын төрийн байгууллагын тогтолцоо нь холбооны улс болон бүс нутгийн гэх хоёр түвшинд хуваагдана. Түвшин бүрт хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийг төлөөлөх өөрийн гэсэн байгууллага байна. Хэдийгээр тус улсын 16 бүгд найрамдах муж Бундестагт харилцан адилгүй төлөөлөлтэй байх ч тэдгээрийн статусыг холбооны улсын үндсэн хуулиар тодорхойлсон байдаг. Хууль тогтоох эрх мэдэл нь холбооны улсын Бундестаг, муж улсуудын Бундестратад хадгалагдана. Эдгээр нь хууль тогтоох болон хуулийн төсөлд санал нэмэрлэх эрх эдэлнэ. Нийт гишүүдийн гуравны хоёр нь санал нэгдсэн тохиолдолд үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эрхтэй байдаг. Муж улсын түвшинд хууль тогтоох эрх мэдлийг Ландтаг, Бюргершафт төлөөлнө. Эдгээр нь муж улсын хэмжээнд мөрдөгдөх хууль тогтоомжийг батална.

Холбооны улсын ерөнхийлөгчийн хувьд таван жилийн хугацаагаар Бундестаг сонгоно. Дахин нэг удаа улиран сонгогдож болно. Холбооны ерөнхийлөгч нь олон улсын харилцаанд холбооны улсыг төлөөлнө. Бүрэн эрхийн хүрээнд захирамж, зарлиг туурвина. Гэхдээ ерөнхий сайд, юм уу салбарын сайдын гарын үсэг зурагдсанаар хүчин төгөлдөр мөрдөгдөнө. Холбооны ерөнхийлөгч нь холбооны улсын шүүгч, холбооны улсын төрийн албан хаагч, армийн удирдлагыг томилж, чөлөөлж огцруулна. Засгийн газрын гишүүдийг ерөнхий сайдын саналд тулгуурлан ажлаас томилж чөлөөлнө.

Холбооны улсын түвшинд гүйцэтгэх эрх мэдлийг холбооны улсын засгийн газар хэрэгжүүлнэ. Түүнийг тэргүүлэх ерөнхий сайдыг Бундестаг хэлэлцүүлэг өрнүүлэхгүйгээр ерөнхийлөгчийн санал болгосноор батална. Холбооны ерөнхий сайд нь улсын гадаад, дотоод бодлогыг эрхлэн явуулж, үүнийхээ төлөө хариуцлага хүлээнэ. Бундестагийн зүгээс засгийн газарт итгэл үл үзүүлсэн тохиолдолд ерөнхий сайдыг холбооны улсын ерөнхийлөгч томилно. Хэрэв итгэл үзүүлээгүй тохиолдолд ерөнхий сайдын саналаар 21 хоногийн дотор Бундестагийг ерөнхийлөгч тараах эрхтэй. Харин шинэ ерөнхий сайд сонгогдвол Бундестагийг тараах эрх цуцлагдана. Муж улсын түвшинд гүйцэтгэх эрх мэдлийг ерөнхий сайд юм уу бургомистр төлөөлнө.

Шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хадгална. Холбооны улсын үндсэн хуулийн шүүх үндсэн хуулийн хрэгжилтэд хяналт тавина. Тэрчлэн дээд шүүхэд Карлсруэ хотын холбооны шүүх, Лейциг дахь холбооны захиргааны хэргийн шүүх, Мюнхен дахь холбооны санхүүгийн асуудал хариуцсан шүүх, холбооны нийгмийн асуудал хариуцсан шүүх, холбооны хөдөлмөрийн маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүх тус тус хамаарна. Шүүх эрх мэдлийн ихэнх хэсэг нь муж улсуудад хамаарна. Холбооны шүүх нь ихэнхдээ муж улсын шүүхийн шийдвэрийг хянан үзэх, эцэслэн шийдвэрлэхэд чиглэгдэнэ.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын өөр нэг жишээ нь Энэтхэг улс билээ. Тус улсад хууль тогтоох эрх мэдлийг Ражя Сабха буюу муж улсын зөвлөл, Лок Сабха буюу ардын танхимаас бүрдэх хоёр танхимт парламент хэрэгжүүлнэ. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч, ерөнхий сайдын тэргүүлсэн сайд нарын зөвлөл хариуцна. Сайд нар нь парламентын танхимын гишүүн байна. Энэтхэгт гүйцэтгэх эрх мэдэл нь хууль тогтоох эрх мэдэлдээ захирагддаг. Ерөнхий сайд, сайд нарын зөвлөл нь парламентын доод танхимын өмнө шууд хариуцлага хүлээнэ.

Энэтхэгт шүүх эрх мэдлийг гурван шатад хуваан үзэж болно. Эхэнд нь дээд шүүх байна. Удаахад нь дунд шатны, хамгийн сүүлд анхан шатны шүүх байна. Бидний сэдийн хүрээнд үзэх өөр нэг улс бол Франц юм. Францад ерөнхийлөгчийг таван жилийн хугацаагаар бүх ард түмнээс сонгодог. Ерөнхийлөгч нь үндсэн хуулийг биелэлтийн хариуцна. Үүний зэрэгцээ засаг төрийн байгууллагуудын дунд маргаан хянан шийдвэрлэгч байхын сац төрийн бодлогын залгамж чанарыг хангана. Үндэсний тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал, олон улсын гэрээ хэлцлийн хэрэгжилтийн баталгаа мөн. Ерөнхийлөгч бусад улстай гэрээ байгуулах, цуцлах, олон улсын гэрээнд нэгдэн орох, татгалзах эрх эдэлнэ. Засгийн газрын хуралдааныг даргална. Ерөнхий сайдыг томилох, огцруулах тухай мэдэгдэл гарснаас хойш засгийн газрын үйл ажиллагааг  зогсоох эрх эдэлнэ. Ерөнхий сайдын саналд тулгуурлан сайд нарыг томилж чөлөөлөх, иргэний болон армийн удирдлагын томилж, чөлөөлөх эрх эдэлнэ. Засгийн газрын тогтоол шийдвэрийг батламжилна. Ерөнхийлөгч нь зэвсэгт хүчний дээд ерөнхий командлагч, үндэсний аюулгүй байдлын тэргүүн мөн.

Францад гүйцэтгэх эрх мэдлийг засгийн газар төлөөлнө. Улс орны бодлого хэрэгжүүлэх, уг үйл ажиллагаанд хариуцлага үүрнэ. Хуульд заасан нөхцөлийн дагуу парламентын өмнө харицуцлага хүлээнэ. Ерөнхий сайд засгийн газрын үйл ажиллагааг удирдана. Онцгой тохиолдолд тусгай даалгавараар ерөнхийлөгчөөр засгийн газрын хуралдааныг даргалуулж болно.

Хууль тогтоох эрх мэдлийг Сенат, Улсын Хурал гэх хоёр танхим бүхий парламент хэрэгжүүлнэ. Гишүүдийн олонхын юм уу ерөнхий сайдын шаардлагаар ээлжит бус чуулганыг зарлан хуралдуулж болно. Ээлжит бус чуулганыг ерөнхийлөгч хаах юм уу нээнэ.

Шүүх эрх мэдлийн хараат бус байдлын баталгаа нь бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгч болно. Шүүгчийг халж солих хориотой. Францын шүүх тогтолцоо олон үе шаттай. Гэхдээ хоёр хэсэгт хувааж болно. Шүүх тогтолцоо болон захиргааны хэргийн шүүх тогтолцоо гэж байна.

Эх сурвалжийн жагсаалт

Заиченко, Г. А. Джон Локк. Москва, 1988.

Макиавелли, Н. Государь. Москва: Рипол-Классик, 1910.

Монтескьe, Ш. Избранные произведения. Москва: , 1955.

Политика Аристотеля. Перевод с греческого языка с примечаниями, с критическим исследованием о Политике Аристотеля и с двумя экскурсами, содержащими в себе учение Аристотеля о праве и воспитании Н. Скворцова, Москва , 1865.

Тихомиров, Ю. А. Власть в обществе: единство и разделение, государственном управлении. Москва, 1963.

Цицерон, М. Диалоги. Москва, 1996.